Leksikologija je grana jezikoslovlja koja se bavi proučavanjem leksema te općeuporabnim leksemima iz leksičkog sustava. Treba razlikovati pojmove kao što su leksik i leksem. Leksik se sastoji od svih leksema iz hrvatskog jezika, dok leksem označava ukupnost značenja pojedine riječi i svih oblika. Sastoji se od plana sadržaja i plana izraza.
Leksemi mogu biti višeznačni i jednoznačni, a ulaze u leksičko-semantičke odnose. Među leksemima treba razlikovati osnovne odnose kao što su: hiponimija/hiperonimija, antonimija, homonimija i sinonimija.
Hiponimija/hiperonimija
Radi se o donosu između dva leksema od kojih jedan ima šire, a drugi uže značenje. Dogodi li se da dva ili nekoliko hiponima imaju isti hiperonim, oni se nazivaju hiponimi.
Npr. leksem psa hiperonim je lekesemima buldog, staford, pekinezer koji su njegovi hiponimi.
Antonimija
Antonimija je odnos između leksema suprotnih značenja. Dva leksema s različitim značenjima predstavljaju antonimski par (sretan – tužan)
Antonimi se razlikuju po podrijetlu, stupnju socijalizacije i prirodi značenjske opreke.
Ako se razlikuju po podrijetlu onda mogu biti primarni (vruć – hladan) i tvorbeni (otvoriti – zatvoriti).
Ako se razlikuju na osnovi prirode značenjske opreke, onda mogu biti stupnjeviti, binarni i obratni.
Binarni u cijelosti pokrivaju leksičko-semantički sustav.
gladan – sit, muškarac – žena
Obratni antonimi su oni koji se odnose na isti odnos promatran iz dvije različite perspektive.
gore – dolje, kupiti – prodati
Stupnjeviti antonimi predstavljaju krajnje točke leksičko-semantičkog sustava, između kojih se nalazi još jedna točka koja označava normalnu vrijednost od koje se mjeri suprotnost prema drugom parnjaku.
malen – visok, topao – hladan
Antonimi se mogu podijeliti prema stupnju socijalizacije, pa tako razlikujemo individualne i općejezične.
Antonimija može biti djelomična ili višestruka. Kada je višeznačan leksem suprotnog značenja u odnosu na drugi leksem, ali samo s jednim značenjem, to je djelomična antonimija.
dan – noć
Kada je višeznačan leksem samo jednim značenjem suprotan jednom leksemu, a drugim značenjem drugom leksemu, to je višestruka antonimija.
pohlepan – skroman
pohlepan – darežljiv
Homonimija
Homonimija predstavlja odnos između dva leksema koji imaju isti izraz, ali drugo značenje. Leksemi koji imaju jednako značenje nazivaju se homonimi, a ako imaju isto značenje, ali različiti sadržaj onda je to homonimski par.
Postoje oblični i leksički homonimi. Oblični nastaju prilikom izjednačavanja oblika tijekom obličnih nastavaka u deklinaciji.
Leksički homonimi mogu nastati tvorbom riječi kao što su tvorbeni homonimi:
iskoračiti, is + koračiti; iz + koračiti
Mogu nastati posuđivanjem:
bor (kemijski element), bor (stablo)
Mogu nastati glasovnim promjenama:
zreti, dozrijevati
Mogu isto tako nastati udaljavanjem od značenja višeznačnice:
vjetar (kao vremenska pojava), vjetar (kao probavna smetnja)
Postoje homofoni ili istozvučnice koje se isto izgovaraju, ali različito pišu:
višnja – višnja
Vidio sam Višnju kako jede višnju.
Postoje homografi ili istopisnice koje se različito izgovaraju, ali isto pišu:
luk – luk
Povukao sam luk prije nego što sam pojeo luk.
Sinonimija
Sinonimija predstavlja odnos između dva leksema koji imaju isti ili sličan sadržaj, a različit izraz.
Sinonimi čiji se sadržaj preklapa zovu se istoznačnice.
kompjutor – računalo
Sinonimi čiji se sadržaj samo djelomično preklapa zovu se bliskoznačnice.
žena – supruga
Postoje i individulani i općejezični sinonimi. Individulani su oni koji postoje kao dio određenog konteksta, dok su općejezični sinonimi poznati velikom broju govornika.
Odgovori