Antonimija

Antonimijom se naziva odnos između dva leksema koji imaju suprotna značenja. Ti leksemi se u tom slučaju nazivaju antonimima i zajedno čine antonimski par. Primjeri antonimskog para su lijevo – desno, mršavo – debelo, suho – mokro itd. U prvom slučaju riječ “lijevo” i riječ “desno” su antonimi, a suprotnost koju ostvaruju jedan naspram drugoga je antonimija.

Antonimi se mogu razlikovati na tri načina: po svom podrijetlu, pod stupnju socijalizacije ili usvojenosti te po naravi svoje značenjske opreke. Kada se razlikuju po podrijetlu, antonimi mogu biti primarni i tvorbeni. Primarni su oni koji imaju različiti korijen riječi, primjerice velik – malen, gladan – sit i slično, a tvorbeni su oni koji imaju isti korijen riječi, na primjer zahvalan – nezahvalan, otvoriti – zatvoriti, precijeniti – podcijeniti i slično.

Po stupnju socijalizacije antonimi se dijele na općejezične i individualne ili kontekstualne, a po naravi mogu biti binarni, stupnjeviti ili obratni.

Binarni antonimi su oni čija se dva para koja čine antonimski par, u potpunosti isključuju po svom značenju. Takvi antonimi, kao dijelovi različitih parova, u potpunosti pokrivaju svoj leksički mikrosustav. Primjer takvih antonima je istina – laž, muškarac – žena, crn – bijel. Ako je nešto crno, onda ni u kojem slučaju nije bijelo i bjelina tog crnog predmeta u potpunosti je isključena.

Stupnjeviti antonimi su oni koji između sebe imaju još bar jedno stanje, ako ne i više stupnjevitih stanja, čija se vrijednost mjeri prema suprotnostima antonimskog para. Takvi antonimi se, za razliku od binarnih, ne isključuju. Primjer takvih antonima je veliki – mali, otvoren – zatvoren, vruć – leden itd. Primjerice, između antonima “vruć” i “leden” postoji još niz leksema koji označavaju različite stupnjeve topline, a koje se nalaze između dvije krajnosti navedenih leksema. Dakle, leksemi koji označavaju stupnjeve topline slabije od vruć su “topao”, “mlak”, “hladan”, pa tek onda dolazi leksem “leden”.

Kod obratnih antonima primjećujemo odnos koji se može gledati iz dviju suprotnih perspektiva. Na primjer kod antonima uzeti – dati, unutra – van, ući – izaći.

Antonimija još može biti višestruka ili djelomična, budući da leksemi koji je tvore mogu biti jednoznačni ili višeznačni. Djelomična antonimija je kada je jedan višeznačan leksem suprotan jednoznačnom leksemu, ali samo po jednom svom značenju, na primjer kod para dan – noć, u kojem je antonim “dan” suprotan onome “noć” samo kada označava vrijeme od zore do sumraka, ali ne i kada označava Zemljin okretaj oko svoje osi.

Višestruka antonimija je kada je leksem koji ima više značenja jednim svojim značenjem suprotan jednom leksemu, a drugim značenjem drugom, na primjer debeo – mršav i debeo – tanak.